NPK PUBLICATIES - SOEMOED - JAARGANG 29, NUMMER 5
wat drijft Palestijnse kamikazes?
Mouna Naim
Het aantal zelfmoordaanslagen is in de afgelopen maanden van de Intifada sterk toegenomen. Israel is van plan een militaire bufferzone tussen Israel en Jordanië te vormen om Jeruzalem en de kuststeden - de belangrijkste doelen van de terroristische acties - te beveiligen.
'De moeilijke situatie waarin de Palestijnse samenleving zich bevindt, drijft sommigen mensen tot wanhoop. En wanhoop is een destructieve kracht. Het verschijnsel 'martelaar' is (...) nieuw (...). Het probleem van de nieuwe relatie van de Palestijnen met de dood kan slechts opgelost worden door de deuren van het leven open te zetten.' Deze woorden zijn van de Palestijnse dichter Mahmoed Darwisj. Ze zijn ruim zes jaar geleden uitgesproken, in een interview met Le Monde (13 maart 1995). Ze zijn schrikbarend actueel.
De Palestijnse leiders benadrukken dat, zolang de onderhandelingen met Israel voortduurden en de bilaterale samenwerking op het gebied van de veiligheid in stand gehouden werd, zij er in geslaagd waren alle mogelijke aanslagen te verhinderen, door de opdrachtgevers in hun bewegingen te belemmeren of door ze te overreden.
Een andere redenering stelt dat de daders in het beste geval 'desperado's' zijn, onder invloed van de indoctrinatie van een (enkele) twijfelachtige Machiavelli('s), ofwel in het ergste geval criminelen, die bij het doden nergens voor terugdeinzen. Sommige mensen menen te kunnen bevestigen dat het hier gaat om het aan de lopende band kopiren van het shi'itische martelaarschap door soenitische moslims. Diezelfde mensen, maar ook anderen, wijzen op het aanstekelijke voorbeeld van de Libanese Hizbollah.
Hoewel elk van deze verklaringen wel iets van waarheid bevat, zijn ze te beperkt. Ongetwijfeld zijn de dwang- en overredingsmethoden van het Palestijns Nationaal Gezag (PNA) tot op zekere hoogte van invloed geweest. De islamisten van HAMAS en van de Islamitische Jihad moedigen de filosofie van het martelaarschap duidelijk aan en theoretiseren daarover. De efficintie van de Libanese Hizbollah in de bestrijding van het Israelische leger heeft gewapend verzet, als middel om een einde aan de bezetting te maken, zonder twijfel doen opwaarderen - waarbij overigens bij de Hizbollah de guerillastrijd en niet het martelaarschap steeds voorop heeft gestaan. Volgens de kenners heeft het begrip 'martelaarschap' in de shi'a-Islam dan ook niets gemeen met het politieke 'martelaarschap' van vandaag de dag in Palestina.
doel: wraak
De zelfmoordaanslag is in ieder geval geen klassieke vorm van de Palestijnse nationale bevrijdingsstrijd, noch van het verzet tegen de bezetting, maar is pas in het midden van de jaren negentig in het arsenaal van de islamisten opgenomen. De beweegreden was altijd: 'wraak', onderstreept Jean-François Legrain, Palestina-expert die als onderzoeker verbonden is aan het [toonaangevende] Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS) in Parijs. De eerste van dergelijke aanslagen', zo roept hij in herinnering, 'zijn uitgevoerd in 1994, na de massamoord door de joodse kolonist Baruch Goldstein op 29 Palestijnen, die in de Grot van de Patriarchen in Hebron in gebed verzonken waren. Daarop volgden de aanslagen - waaronder één 'zelfmoordaanslag' - in februari-maart 1996, die expliciet bedoeld waren om wraak te nemen, vanwege de liquidatie in Gaza door de Israelische geheime dienst van Yahya Ayyash, de explosieven-expert van de islamistische verzetsbeweging HAMAS. Het aantal aanslagen en geplande aanslagen is - in de helse spiraal die met de huidige Intifada in gang is gezet - verder toegenomen, sinds de dood van de kleine Mohammed al-Durah - het 12-jarige Palestijnse jongetje, dat, doorzeefd met kogels, in de eerste dagen van de Tweede Intifada in de armen van zijn vader stierf. Daarbij schijnt het aantal kandidaten voor het vrijwillige martelaarschap sterk toe te nemen.
Met het 'zelfgekozen martelaarschap' beoogt men 'aan te geven dat het verzet doorgaat, (..) zelfs als de martelaar geen enkele verandering in de situatie weet te bewerkstelligen, geen enkel stempel op de werkelijkheid achterlaat, en voor wat betreft de nabije toekomst geen enkele positieve ontwikkeling bevordert', zo meent Mohammed Said al-Ashmawy (auteur van Contre l'Intégrisme Islamiste; Parijs [Maisonneuve et Larose] 1996).
Zou de kandidaat voor een dergelijke 'zelfmoord', met andere woorden, slechts gemotiveerd worden door teleurstelling en door zijn onmacht om in de eigen situatie verandering te brengen? Nee, stelt de eerdergenoemde Jean-François Legrain en ook Farhad Khosrokhavar. Samen geven zij leiding aan het onderzoek bij de École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS) in Parijs en hebben diverse studies en artikelen over de gekrenkte shi'a-Islam op hun naam staan.
Welk oordeel men ook kan vellen over een dergelijke daad - 'zinloos', 'onzinnig', 'misdadig'-, de zelfmoordaanslag is voor zijn dader 'een manier om zich in de dood als individu te onderscheiden, daar waar die mogelijkheid hem tijdens zijn leven wordt ontzegd, legt Khosrakhavar uit.
een politieke daad
Het mislukken van de onderhandelingen, de strafmaatregelen en de individuele en collectieve vernederingen, opgelegd en toegebracht door Israel, de liquidatiepolitiek, een horizon die zowel in humanitair als sociaal opzicht uitzichtloos is, en een PNA die - om redenen die zo ongeveer tegengesteld zijn aan die welke door Israel worden genoemd - op zijn minst wordt gezien als niet-capabel, brengen Palestijnen ertoe zich in een zelf gekozen dood de macht te geven een groot aantal Israeli's te doden.
'Het is geen daad uit pure wanhoop, maar de daad van een martelaar die het station van de wanhoop al is gepasseerd', voegt deze kenner toe. 'De dagelijkse vernederingen worden ondraaglijk en de uitweg van het martelaarschap doemt op als een vorstelijke weg om zich waar te maken. Het is een manier om een denkbeeldige samenhang te geven aan een leven dat geen samenhang heeft. In de dood ontvouwt zich een soort levensplan', terwijl het geloof, in het hiernamaals, aan deze dood zin geeft. De kamikaze-daad draagt in zich tevens 'een afwijzing van de koloniale situatie, omgezet in een godsdienstige logica'. Volgens Khosrokhavar is het een manier om het eigen lot in handen te nemen. Voor de kamikaze is het de enige manier de bestaande situatie om te draaien en Israels overwicht - dat met al zijn militaire macht niets tegen zijn daad kan aanrichten - aan te vechten.
De daad van de kamikaze is een politieke daad, stelt JeanFrançois Legrain, de daad van een man voor wie 'het onmogelijk is om ook maar iets te bereiken met traditionele middelen'. De godsdienstige rechtvaardiging 'voorkomt dat men in nihilisme vervalt'. De kamikaze is niet iemand die depressief is, maar iemand die tot het uiterste gaat in het stellen van een politieke daad. In die zin is de uitdrukking 'zelfmoordaanslag' misleidend.
Mouna Naim is Midden-Oostenredactrice van Le Monde.
uit: Le Monde van 8 september 2001
vertaling: Martha Hovy