Jihad en kolonialisme zijn nauw met elkaar verweven, is de centrale stelling in het boek van de Brusselse auteur Lucas Catherine. Met zijn benadering plaatst hij de discussie over de huidige terreurjihadisten in een broodnodig historisch kader.

Het begrip jihad kent vele betekenissen en interpretaties. Van de strijd tegen het kwaad in jezelf, het verspreiden van de islam via woord en geschrift tot het uitdragen van de islam met het zwaard. Catherine beperkt zich tot twee vormen van jihad: de verzetsoorlogen tegen de koloniale overheersing en de terreurjihad van de groepen als Al Qaida, IS, Boko Haram en Al-Shabaab. Zijn deze laatste 'een soort tweede golf die met een eeuw vertraging volgt op de antikoloniale jihadbewegingen van toen, van Indonesië tot West-Afrika?', vraagt de schrijver zich af.

Zijn zoektocht brengt ons eerst naar de Caraïben en Zuid Amerika, waar - in wat Catherine de voorgeschiedenis van het kolonialisme noemt, waarbij het nog ging om grondstoffen en nog niet om markten – de koloniserende machten er geen probleem van maakten om zo nodig de lokale bevolking uit te roeien en dat ideologisch goedpraatten met het argument van het verspreiden van de christelijke waarden.

Al snel wordt de blik gericht op wat Catherine noemt de echte kolonisatie, 'waarbij men het eigen, Europese burgerlijke kapitalistische systeem wilde opleggen aan het land dat men wilde domineren.' Die echte kolonisatie, die hij laat beginnen met de veldtocht van Napoleon in Egypte van 1798 tot 1801, leidde tot een voortdurende Europese (militaire) aanwezigheid in het Midden Oosten en Afrika en uiteindelijk tot de opdeling daarvan in westerse koloniën en protectoraten. De vlag waaronder dit gebeurde was niet langer die van de christelijke waarden, maar de ‘universele’ westerse waarden en beschaving. Het uitdragen daarvan werd volgens de Britten zelfs een plicht voor de blanke, de zogenaamde ‘white man’s burden’. De auteur beschrijft die kolonisatie en het (islamitische) verzet daartegen.

Hij vestigt er de aandacht op hoe deze kolonisatie leidt tot een algemeen verbreid racisme. 'Het idee dat de westerse beschaving de beste is en de enige universele, leidt automatisch tot het denigreren van andere beschavingen.En hij concludeert: 'Dit racisme is de basisoorzaak van wat tegenwoordig met een modewoord ‘radicalisering’ van sommige jongeren wordt genoemd.'

Grote delen van de gebieden die door koloniale machten onder hun controle werden gebracht, waren islamitisch. Dat was het geval in het Midden-Oosten, grote delen van Oost- en West-Afrika en Java en Sumatra. De strijd van de kolonisatoren was daar dan ook een strijd tegen de islam. Het Arabische alfabet dat met de islam over een groot deel van de wereld werd verspreid, werd in veel koloniale gebieden in Afrika verboden en alleen het Latijnse alfabet mocht gebruikt worden. Het Swahili dat al duizend jaar lang met het Arabische alfabet werd geschreven, moest overschakelen naar het Latijnse schrift en boeken in het Arabische schrift werden verboden. Daarmee werd de bevolking afgesneden van haar islamitische verleden.

Het verzet tegen de koloniale overheersing nam in islamitische gebieden de vorm aan van een jihad, een strijd tegen de overheersing en voor de islam. Soms was het ontwikkelingspeil van de gekoloniseerden hoger dan in het koloniserende rijk. Zo schreef de Franse gouverneur van Senegal in 1828: 'In de dorpen vindt je meer negers die kunnen lezen en schrijven in het Arabisch dan je in Franse dorpen boeren vindt die Frans kunnen lezen of schrijven.' In het Sokotokalifaat, dat in het begin van de 19^e eeuw als gevolg van de jihad ontstond in het noorden van wat nu Nigeria is, kwam de vooruitstrevende emir Dan Fodio aan de macht. Deze moslimgeleerde was een van de eerste moslimheersers die opkwam voor vrouwenrechten binnen een islamitisch kader, hij stimuleerde het onderwijs voor vrouwen en zijn dochter bouwde een netwerk van leraressen op die in het hele kalifaat ambulant onderwijs voor vrouwen verzorgden.

Catherine schrijft dat veertig procent van de in de 19^e eeuw uit West-Afrika naar Amerika vervoerde slaven moslim was. 'Er arriveerden dus meer dan twee miljoen West-Afrikaanse moslims in Noord- en Latijns Amerika. Velen van hen waren beter opgeleid dan hun eigenaars', schrijft hij en geeft een aantal opmerkelijke voorbeelden van geschriften van deze moslims en van hun invloed op slavenopstanden, onder andere de grote opstand in Bahia in Brazilië in 1835.

Cultureel kolonialisme

In veel beschrijvingen van het Europese kolonialisme ligt de nadruk op de economische kant, op de plundering van grondstoffen en arbeidskrachten en op de slavenhandel. Catherine benadrukt vooral de culturele dimensie: de onderdrukking van de bestaande (islamitische) cultuur. In de analyse van de gevolgen daarvan steunt Catherine sterk op het werk van Frantz Fanon, de zwarte, op Martinique geboren psychiater en marxist. '..de vestiging van een koloniaal systeem leidt niet tot vernietiging van de autochtone cultuur. Fanon constateert dat het eerder gaat om een langzaam doen wegkwijnen en verzwakken ervan. Dat leidt tot een "verstening van de bestaande cultuur".' (…) 'Wat overblijft, zijn archaïsche structuren die elke dynamiek zijn kwijtgeraakt', zo vat hij de opvatting van Fanon samen. 'De koloniale macht steelt niet alleen  grondstoffen, maar ook een verleden en een toekomst.'

Ook in zijn opvatting over het racisme baseert Catherine zich op Fanon. 'Kolonialisme en racisme zijn twee kanten van dezelfde munt', schrijft hij en citeert Fanon: 'Sommigen blijven hopen dat het racisme ooit wel zal verdwijnen. Het is vergeefse hoop, want zolang de westerse maatschappijen leven op kosten van de rest van de wereld, moeten ze dat blijven verantwoorden door de rest van de wereld als nog niet ontwikkeld en achterlijk voor te stellen en dus racistisch te denken'. 'Anderen', zo gaat het citaat verder 'raken volkomen gedesillusioneerd en keren terug naar de cultuur die ze, op een paar culinaire en vestimentaire [kleding betreffende, redactie] gewoonten na, hadden verlaten. Ze storten zich vol enthousiasme en vaak  met veel overdrijving op de eigen cultuur (en in het geval van moslims op hun eigen godsdienst). Bij elke nieuwe herontdekking van hun versteende traditionalistische cultuur en/of religie geraken ze in extase, radicaliseren ze en reageren ze met een agressief en heftig exhibitionisme. De oude gebruiken en instellingen voeren ze terug in en beleven ze als een verdedigingsmechanisme tegen racisme en uitbuiting. Dat het om afgestorven vormen gaat die niet meer zoals vroeger maatschappelijk mee evolueerden, beseffen ze niet.' En zoals Catherine terecht opmerkt, geeft dit citaat uit 1956 een perfecte beschrijving van IS en de geradicaliseerde jongeren die met hen strijden.

Tot slot beschrijft Catherine hoe de nieuwe terreurjihadistische bewegingen op allerlei manieren refereren aan de antikoloniale jihad van een eeuw geleden. Maar terwijl de eerste golf van antikoloniale jihad dreef op een nog dynamische en toekomstgerichte islam is de islam nu haar dynamiek kwijt en gemunificeerd. Terwijl in het westerse collectieve bewustzijn het kolonialisme nauwelijks een rol speelt, is dat in de moslimwereld een bepalende realiteit. Een realiteit die door de terreurjihadisten als legitimering wordt gebruikt. En - en dat is, denk ik, de boodschap van dit boek - als we die realiteit in al zijn complexiteit niet onder ogen zien, zullen we ook niet met een adequaat antwoord op het terreurjihadisme kunnen komen.

Het laatste deel van het boek is een tekst van Kareem El Hidjaazi, een Belgisch-Palestijnse moslim die de problematiek vanuit een islamitisch perspectief behandeld. Voor hem staat de mentale dekolonisatie van de moslims en de terugkeer naar de waarden en normen van de islam centraal. Hij constateert dat de ideeën van de Verlichting die de kolonisten exporteerden, de moslimwereld in een zee van duisternis hebben doen verdrinken, dat het Westen democratie predikt maar in de praktijk dictaturen steunt en verkiezingsuitslagen ongedaan maakt. Hoewel het perspectief van El Hidjaazi volstrekt verschilt van dat van Catherine is er een opvallende parallel in hun analyse. En de tekst van El Hidjaazi geeft een mooi inzicht in het denken van een radicale, maar zeer nadrukkelijk het terrorisme veroordelende moslim. Dat maakt dit boek extra de moeite waard.

Willem Bos in Grenzeloos  19 januari 2016

Auteur: Lucas Catherine | Titel: Jihad en kolonialisme | Uitgeverij: Epo | ISBN: 9789462670518 | Aantal pagina’s: 220 | Prijs: circa € 22,00