Het jongste boek van Anja Meulenbelt Kwart over Gaza gaat over Gaza maar nog veel meer ‘over zionisme, antisemitisme en islamofobie’, zoals de ondertitel vermeldt. Het gaat meer over de wereld die toekijkt terwijl Gaza wordt vernietigd en haar bewoners de zee in worden gedreven, en het gaat vooral over een discussie die zo zelden een echte discussie mag heten.

Meulenbelt schreef eerder uitvoerig over Palestina en Israël, onder andere het in 2000 verschenen boek Het beroofde land, en ze komt al twintig jaar zeer regelmatig in Gaza. Maar toen ze na de laatste oorlog van Israël tegen Gaza in de zomer van vorig jaar Gaza weer bezocht zag ze dat er iets fundamenteel was veranderd. Gaza was weer, net als in 2008, in puin geschoten en de schade was nu nog veel groter. Het herstel zou decennia duren en vele miljarden kosten, maar de grote verandering was, zo constateert Meulenbelt, dat de hoop was verdwenen. Wat er weer opgebouwd wordt, zal bij een volgende oorlog weer worden vernield. Na deze derde oorlog zal een vierde komen en een vijfde... Gaza wordt willens en wetens verwoest en de westerse wereld kijkt toe en doet niets. Het is niet langer vijf voor twaalf, het is kwart over.

De wereld kijkt toe en doet niets. Dat geldt ook voor vele andere situaties, maar nergens zo lang en daarmee zo schrijnend als in Palestina. Sinds 1948, en eigenlijk al langer, vinden daar systematische etnische zuiveringen plaats en wordt de bevolkingsgroep die er al generaties woont verdreven en als tweederangs burgers behandeld. Terwijl elders na de tweede wereldoorlog een einde kwam aan koloniaal beheer en uiteindelijk ook in Zuid Afrika het apartheidsregime ten val kwam werd in het voormalige mandaatgebied Palestina een nieuwe apartheidsstaat opgebouwd. En de wereld, en met name de VS en Europa, keek niet alleen toe, maar gaven en geven ruime steun aan dit project.

Die opstelling van de westerse wereld heeft er natuurlijk alles mee te maken dat Israël, niet zo maar een koloniale onderneming is, maar een koloniale vestiging van overlevenden van de Holocaust, van een schamel deel van Europese joden die aan Hitlers moordmachine waren ontkomen. En daarmee is de discussie over Israël en over de Palestijnen een onlosmakelijk onderdeel van de discussie over antisemitisme, zionisme, en in toenemende mate ook islamofobie.

Meulenbelt heeft - en dat zal niemand verbazen - duidelijke standpunten in deze discussie, maar ze heeft en geeft ook argumenten, doordachte en onderbouwde argumenten. Afkomstig uit een familie met een verleden in het verzet en steun aan joden in de oorlog was ze tot halverwege de jaren negentig, zoals ze dat zelf omschrijft, een PEP (Progressive Except for Palestine.) In 1993 werd ze door het Palestina Komitee gevraagd om als ‘femvip’, een boek met verhalen over Palestijnse vrouwen in ontvangst te nemen. Nadat ze zich ervan vergewist had dat het echt niet antisemitisch was accepteerde ze de uitnodiging en kwam zoals ze dat omschrijft voor het eerst in contact met een echte levende Palestijn, Leila Shahid die de PLO vertegenwoordigde in Nederland. Ze ging lezen over Israël en de Palestijnen en toen Artsen zonder grenzen haar vroeg om voor hun een reis te maken naar een van de landen waar ze actief waren koos ze voor Palestina.

Dat was een schokkende ervaring waarover ze verslag deed in het boek Dagen in Gaza en sindsdien nam de kwestie Palestina/Israël bezit van haar, zoals ze dat uitdrukt. De vraag ‘Wat is daar mis gegaan’, liet haar niet meer los. En het antwoord dat ze nu op die vraag geeft is: 'dat het al misging toen de zionistische beweging besloot dat er maar één land in aanmerking kwam voor een joodse staat: Palestina. Wat de redding moest zijn voor de joden was een ramp voor de mensen die er al woonden.' En vormt verre van een veilig huis voor haar joodse inwoners.

Het boek is opgedragen aan de vorig jaar op 90 jarige leeftijd overleden joodse vioolbouwer, violist, schrijver, Auschwitz-overlevende en felle antizionist Hajo Meyer. Net als hij – en iedereen die een zinvolle bijdrage aan de discussie over zionisme en antisemitisme levert – maakt zij een scherp onderscheid tussen joden en zionisten, tussen antisemitisme en antizionisme. En een belangrijk punt in haar boek is dat velen, met namen mensen die achter Israël staan, weigeren om dat onderscheid te maken en kritiek op Israël, of op het zionisme met graagte wegzetten als antisemitisme.

Zionisme

Meulenbelt gaat in op het zionisme zoals dat aan het eind van de negentiende eeuw werd ontwikkeld door Theodor Herzl. Ze constateert dat Herzl ervan uitging 'dat het onvermijdelijk was dat overal waar joden zich zouden vestigen meteen ook het antisemitisme de kop op zou steken.” En ze merkt op: 'dat zionisten en antisemieten ooit deels dezelfde ideologische uitgangspunten hanteerden: de idee dat er zoiets was als ‘ras’ en dat die rassen beter ‘zuiver’ konden blijven.' En ze voegt daar aan toe. 'De geschiedenis ging verder en we weten waar dat uitgangspunt naartoe leidde: de gaskamers'

Ze wijst erop dat op basis van die raciale logica Israël door zionisten gezien wordt als het land van alle joden in de wereld, en niet van haar feitelijke inwoners. Ze stelt dat het 'allang niet meer gaat over het bestaansrecht van Israël, maar over de bestaanswijze. Dat wil zeggen dat Israël miljoenen Palestijnen niet als tweederangs burgers kan blijven behandelen , alleen omdat ze niet-joods zijn. Dat niet langer beweerd zou moeten worden dat Israël het land is van alle joden, maar het land van alle mensen die er wonen. En ja, daarmee zou een einde komen aan het zionisme.'

Persoonlijk zou ik een dergelijke ontwikkeling niet als een verandering van de bestaanswijze van Israël omschrijven, maar als de vervanging van het zionistische Israël door een seculiere en democratische staat. Ik kan me ook niet voorstellen dat veel Palestijnen akkoord zouden gaan met de naam Israël voor een dergelijke staat. Maar uiteindelijk is dat een semantische kwestie.

Antisemitisme

Zowel de oorsprong als het gebruik van antisemitisme komen uitvoerig aan bod. Meulenbelt laat zien hoe diep de wortels van het Europese antisemitisme zijn en de verschillende vormen die het in de loop van de Europese geschiedenis heeft aangenomen. Ze wijst de opvatting dat er altijd overal waar joden zijn van antisemitisme sprake zal zijn van de hand en wijst erop dat hier in Europa, maar ook in de VS het klassieke antisemitisme waarbij joden op allerlei vlakken achtergesteld werden nauwelijks meer bestaat en het bijvoorbeeld volstrekt normaal is dat joden belangrijke functies uitoefenen.

Toch is er volgens sommigen het afgelopen decennium juist in Europa en de VS van een enorme toename van het antisemitisme sprake. Alleen richt dit nieuwe antisemitisme zich niet op individuele joden maar op de joodse staat, in de vorm van politieke kritiek op Israël, in de woorden van de Israëlische politicus Natan Sharnsky. Meulenbelt citeert in dit verband Hajo Meyers uitspraak: 'Vroeger was een antisemiet iemand die niet van joden hield; nu is het iemand waar de joden niet van houden', of in een iets genuanceerdere versie 'waar bepaalde joden niet van houden.'

Dit ‘nieuwe antisemitisme’, dat dus in werkelijkheid een nieuwe definitie van antisemitisme is, speelt een grote rol in de hedendaagse discussie over Israël en de Palestijnen. En het is ook de reden dat die discussie zo zelden een echte discussie is. Immers, wie kritiek op Israël heeft is een antisemiet, en met antisemieten hoef je natuurlijk niet in discussie te gaan. Ook Meulenbelt ontkent niet dat ook door tegenstanders van Israël en de Israëlische politiek de termen joden en zionisten wel eens door elkaar worden gehaald en dat er in demonstraties voor de Palestijnen wel eens een anti joodse dus antisemitische leuze wordt geroepen (zoals dat ook bij vrijwel iedere uitwedstrijd van Ajax het geval is). Maar als hooggeleerde vertegenwoordigers of verdedigers van Israël de zaken systematisch en bewust door elkaar halen, waarom is dat dan bij jongeren die zich identificeren met de strijd van de Palestijnen tegen de bezetting en de terreur van de joodse staat Israël opeens een ernstige vorm van racisme?

De Olympische spelen van het lijden

Behalve dit nieuwe zionisme is er nog een mechanisme dat de discussie over Israël en Palestina zo moeilijk en onzuiver maakt. Dat is wat Meulenbelt ‘de Olympische spelen van het lijden’ noemt. De Holocaust, de geplande moord op zes miljoen joden als onderdeel van het plan om alle Europese joden uit te moorden is natuurlijk uniek in de menselijke geschiedenis. Uniek vanwege de omvang, en het planmatige en industriële karakter ervan. Volstrekt uniek. Net zoals andere grootschalige misdaden in de geschiedenis op hún manier uniek zijn. De trans-Atlantische slavenhandel en slavernij door de lange duur ervan en het grote aantal slachtoffers, de Armeense genocide door het feit dat hij nog steeds door velen ontkend wordt, de genocide op het Herero-volk omdat die nog steeds vrijwel onbekend is. En zo kunnen we doorgaan.

Het is nuttig om al deze afgrijselijke gebeurtenissen te onderzoeken en met elkaar te vergelijken, te kijken wat er gemeenschappelijk en wat er verschillend aan is; om te proberen te begrijpen hoe ze plaats hebben kunnen vinden en hoe ze in de toekomst voorkomen kunnen worden. Maar als dat vergelijken de vorm van ‘Olympische spelen van het lijden’ aanneemt, als het de vorm krijgt van ‘mijn volk heeft meer geleden dan het jouwe en daar ontleen ik bepaalde rechten aan’, dan is dat natuurlijk pervers en abject. Of dat nu gebeurt door mensen in de zwarte beweging die beweren dat de Holocaust maar een lachertje is in vergelijking met de slavernij, of door zionisten die het lijden van de Palestijnen bagatelliseren omdat hun volk zo veel meer geleden heeft.

Kristallnacht-herdenking

Het is dit mechanisme dat ook zo’n funeste rol speelt in de conflicten de afgelopen jaren rond de Kristallnachtherdenking in Amsterdam waar in het boek ook uitvoerig op wordt ingegaan. In wezen draait dit conflict - waarbij Joodse organisaties een paar jaar geleden een alternatieve herdenking zijn gaan organiseren - om de vraag, betekent ‘nooit meer Auschwitz’: dat mag nooit meer met welke bevolkingsgroep dan ook gebeuren, of: dat mag ‘ons’ nooit meer gebeuren.

De organisatoren van de herdenking zijn de eerste opvatting toegedaan en besteden dan ook steeds behalve aandacht aan de historische kristallnacht ook aandacht aan hedendaagse vormen van rassenhaat en vervolging. Bij aanhangers van de tweede visie schiet dat al jaren in het verkeerde keelgat. Kristalnacht als voorspel van de Holocaust is een uniek joods lijden dat niet met welk ander lijden vergeleken kan en mag worden. En wie dat doet is een antisemiet is de logica van de laatste groep.

Islamofobie

Er is natuurlijk alle reden om de positie van moslims in Europa nu te vergelijken met die van de joden in de dertiger jaren. Vanzelfsprekend zijn er ook allerlei verschillen: de joden leefden al vele generaties in Europa, terwijl de aanwezigheid van grotere groepen moslims van recente datum is; het antisemitisme kende in Europa in de jaren dertig al een eeuwenlange bloedige traditie. Maar de overeenkomst is natuurlijk de rol van zondebok.

Het zou voor de hand liggen dat juist joden zich daar tegen zouden keren. Dat maar een kleine minderheid dat doet, heeft veel, heel veel, te maken met Israël en Palestina. Solidariteit met Israël plaatst een groot deel van de Europese joden, in ieder geval van de traditionele joodse organisaties, tegenover de Palestijnen en daarmee tegenover iedereen die de strijd van de Palestijnen steunt. Veel Europese moslims en vooral degene met Arabische wortels voelen zich verwant met de Palestijnen die in overgrote meerderheid moslims zijn. En vooral de moslims met Noord Afrikaanse wortels hebben een nog vers verleden van bloedige koloniale onderdrukking, wat de identificatie met de Palestijnse strijd tegen de door de VS gefinancierde en door de EU gedoogde kolonisatie van hun land versterkt.

Nu het traditionele Europese antisemitisme nauwelijks meer een rol speelt, worden de Arabieren als de traditionele tegenstanders van de joden en aloude antisemieten voorgesteld. Volgens Israëls premier Netanyahu is dan ook niet Hitler, maar zijn de Palestijnen ‘eindverantwoordelijk’ voor de genocide op de Joden gedurende de Tweede Wereldoorlog, omdat het de grootmufti van Jeruzalem, Haj Armin al-Husseini was die volgens Netanyahu Hitler adviseerde ‘alle Joden uit te moorden’.

Bondgenootschappen

In het laatste hoofdstuk pleit Meulenbelt voor het bundelen van de progressieve krachten tegen elke vorm van discriminatie en uitsluiting en ze prijst de initiatieven die op dit vlak de afgelopen jaren zijn genomen. Zelforganisatie en samenwerking waar dat kan, dialoog en verbinding waar mogelijk, en confrontatie als het moet.

Meulenbelt heeft zich met dit boek geen gemakkelijke taak gesteld. Over de verschillende onderwerpen die ze behandelt zijn dikke en geleerde boeken geschreven. De kracht van dit boek is dat ze die onderwerpen in hun onderlinge samenhang bespreekt. Daarin is ze mijns inziens wonderwel geslaagd. Op de achterflap wordt het boek als partijdig omschreven. Dat klopt in die zin dat Meulenbelt systematisch partij kiest voor de slachtoffers in casu de Palestijnen. Maar het is, wat vele critici ook zullen beweren, geen vooringenomen boek. Meulenbelt geeft feiten en bronnen en serieuze analyses. Je hoeft het niet met haar eens te zijn, maar het zou mooi zijn als haar tegenstanders even consciëntieus te werk gingen. Ondanks de omvang (400 pagina’s) en de gedegenheid is het, dankzij het schrijftalent van Meulenbelt, toch een zeer leesbaar boek en ook dat is een prestatie.

Willem Bos, 27 november 2015 in Grenzeloos